กัญชา (cannabis) ในที่นี้หมายถึง สิ่งที่มาจากพืชกัญชา (cannabis plant หรือ Cannabis sativa L. plant) ทั้งชิ้นส่วนของพืชและสารธรรมชาติในพืชกัญชา ที่ผ่านมาในบางประเทศมีผลิตภัณฑ์กัญชา (cannabis preparations) ที่ใช้เป็นยาแบบไม่ได้ผ่านการอนุมัติทะเบียนตำรับ มีทั้งชนิด raw cannabis ซึ่งใช้ยอดช่อดอก เรซิน น้ำมัน หรือสารสกัด เป็นต้น จาก raw cannabis นี้ เภสัชกรอาจนำมาปรุงเป็นตำรับตามใบสั่งยาสำหรับผู้ป่วยเฉพาะราย (magistral preparations) นอกจากนี้ อาจนำ raw cannabis มาทำเป็นผลิตภัณฑ์ที่มีมาตรฐานขึ้น และผลิตเป็นจำนวนมากโดยโรงงานอุตสาหกรรม (standardised cannabis preparations) โดยอาจทำเป็นกัญชาบรรจุแคปซูล น้ำมันกัญชาสกัด อย่างไรก็ตาม ชนิด และปริมาณสารสำคัญในผลิตภัณฑ์เหล่านี้มีความหลากหลายมาก ขึ้นกับสายพันธุ์พืช วิธีการปลูก สภาพแวดล้อม ตลอดจนการเก็บรักษา จึงยากที่จะทดสอบด้านประสิทธิภาพในการรักษาความเจ็บป่วย
Cannabinoids หมายถึงสารต่างๆ ที่จับได้กับตัวรับจำเพาะในร่างกาย (cannabinoid receptors) อาจเป็นสารที่มาจากพืชกัญชา (plant-derived cannabinoids หรือ phytocannabinoids) หรือสารสังเคราะห์ (synthetic cannabinoids) สารเหล่านี้ มีฤทธิ์ต่อจิตและประสาทในร่างกาย มี cannabinoids ด้วยเช่นกัน (endocannabinoids) ในพืชกัญชามี cannabinoids กว่า 140 ชนิด ซึ่ง tetrahydrocannabinol (THC) และ cannabidiol (CBD) เป็นชนิดที่มีการศึกษากันมาก ส่วนชนิดที่เป็นสารสังเคราะห์อาจมีโครงสร้างเหมือนหรือแตกต่างจาก cannabinoids ที่พบในพืชกัญชา ในการจัดประเภทตามกฎหมายนั้น สารสังเคราะห์แม้เป็นชนิดเดียวกันกับที่พบตามธรรมชาติในพืชกัญชาแต่ไม่ได้จัดเป็นยาเสพติดให้โทษประเภท 5 เช่น THC ชนิดสังเคราะห์ (กรณีไม่ได้ใช้ประโยชน์ทางยา) จัดเป็นวัตถุออกฤทธิ์ในประเภท 1 (ตามพระราชบัญญัติวัตถุที่ออกฤทธิ์ต่อจิตและประสาท พ.ศ. 2559) ปัจจุบันมี cannabinoids ที่ได้รับอนุมัติในบางประเทศเพื่อใช้ประโยชน์ทางการแพทย์แล้วหลายรายการ ตัวอย่างได้แก่
- dronabinol เป็น THC ชนิดสังเคราะห์ ผลิตในรูปยาแคปซูลความแรง 2.5, 5 และ 10 มิลลิกรัม และยาน้ำใสความแรง 5 มิลลิกรัม/มิลลิลิตร สำหรับรับประทาน มีข้อบ่งใช้เพื่อรักษา anorexia ในผู้ป่วยโรคเอดส์ และรักษาอาการคลื่นไส้และอาเจียนที่เกิดจากการใช้เคมีบำบัดในการรักษาโรคมะเร็ง ใช้ยานี้เมื่อใช้ยาอื่นไม่ได้ผล
- nabilone เป็นสารสังเคราะห์ที่โครงสร้างคล้าย THC ผลิตในรูปยาแคปซูลความแรง 1 มิลลิกรัม สำหรับรับประทาน มีข้อบ่งใช้เพื่อรักษาอาการคลื่นไส้และอาเจียนที่เกิดจากการใช้เคมีบำบัดในการรักษาโรคมะเร็ง ใช้ยานี้เมื่อใช้ยาอื่นไม่ได้ผล
- nabiximols มีส่วนประกอบของ THC และ CBD ที่สกัดจากพืชกัญชา สารทั้งสองนี้มีปริมาณใกล้เคียงกัน (ใน 100 ไมโครลิตรมี THC 2.7 มิลลิกรัม และ CBD 2.5 มิลลิกรัม) ผลิตในรูปยาสเปรย์สำหรับใช้กับเยื่อเมือกในปาก (oromucosal spray) ใช้สเปรย์ด้านในแก้มหรือใต้ลิ้น มีข้อบ่งใช้สำหรับรักษากล้ามเนื้อเกร็งในผู้ป่วย multiple sclerosis
- cannabidiol (CBD) เป็นชนิดธรรมชาติที่สกัดจากพืชกัญชา ผลิตในรูปยาน้ำใสความแรง 100 มิลลิกรัม/มิลลิลิตร สำหรับรับประทาน มีข้อบ่งใช้เพื่อรักษาอาการชักใน Lennox-Gastaut syndrome หรือ Dravet syndrome ในเด็กอายุตั้งแต่ 2 ปีขึ้นไป
อ้างอิงจาก:
- European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction. Medical use of cannabis and cannabinoids: questions and answers for policymaking, Publications Office of the European Union, Luxembourg, 2018. http://www.emcdda.europa.eu/system/files/publications/10171/20185584_TD0618186ENN_PDF.pdf;
- Freeman TP, Hindocha C, Green SF, Bloomfield MAP. Medicinal use of cannabis based products and cannabinoids. BMJ 2019;365:l1141. doi: 10.1136/bmj.l1141;
- RxList – The Internet Drug Index for prescription drug information. https://www.rxlist.com
- หน่วยคลังข้อมูลยา เข้าถึงได้จาก https://www.pharmacy.mahidol.ac.th/dic/news_week_full.php?id=1515
